<< KONA
Lutpulla Mutellip
Uyghurning ot yürek sha’iri lutpulla mutellip uyghur hazirqi zaman edebiyatining asaschiliridin biri. Wetenperwer sha’ir jahan’girlikke, féodalizimgha we xitay fashist mustebit hökümitige qarshi küreshte awan’gart rol oynighan qehriman jengchi.
Lutpulla mutellip 1922- yili 22- noyabir qazaqistan almuta oblastining uyghur nahiyisi chunji yézisining sayboyi mehelliside dunyagha kelgen.
Lutpulla mutellip 1933– yili ghulja shehirige kélip, tatar bashlan’ghuch mektipide oqudi. 1939– yili 8– ayda ürümchige kélip ölkilik darilmu’elliminde oqughan. 1942– yili 6– ayda "shinjang géziti" ning tehrirlik xizmitide ishligen. 1943– yili milletchi xitay shéng siisey hökümiti lutpulla mutellipni téximu qattiq nezerbend qilish üchün aqsugha yötkiwetken.
Lutpulla mutellip 1936– yilning béshida shé’ir yézishqa kirishken bolup, uning deslepki shé’irliri 1937– yildin tartip "ili géziti" de erkiletme ismi - "lutun" nami bilen élan qilinishqa bashlighan. Kéyin "shinjang géziti" de "xelqimge", "bu méning yash ghunche gülüm échilatti", "biz shinjang oghul - qizliri", "junggo partizanliri", "küresh", "janan eyler", "junggo", "chong küresh qoynida", "küresh dolqunliri" qatarliq shé’irlarni "qaynam örkishi" dégen texellus bilen élan qilghan. Lutpulla mutellip shinjang gézitide tehrirlik qiliwatqan waqitta "edebiyat nezeriyisi" namliq meshhur esirini élan qildi. U bu waqitta ölkilik uyghur uyushmisining "sanayi nepis" (sen’et ömiki) ning xizmitigimu aktip qatniship "chimen’gül", "küresh qizi", "chin moden" (abduréhim ötkür bilen birliship yazghan), "samsaq akang qaynaydu" qatarliq sehne eserlirini yazghan.
Eyni zamanda talantliq yash sha’ir lutpulla mutellipning dunya qarishigha ottura asiyada mutleq höküm sürgen sowét peres sotsiyalizm idiyisi oz tesirini körsetken bolup, sha’irning bu mahiyitini töwendiki eserliridin körüwalalaymiz. mesilen: "lénin shundaq ögetken", "may, küreshchan ay", "yanar taghlar", "padishah samurayliri éghir hasiraydu", "ejel hoduqushida", "junggo partizanliri", "junggo" qatarliq eserlerdur.
Küreshke tiz pükmes sha’ir uyghur wetinide fashist mustebit xitay milletchi hökümiti (gomindang) höküm sürüwatqan zulmetlik yillarda xuddi qaraghu kéchide nur chachqan cholpandek oz xelqige nur chéchip, tengsizlik, ézilish we xorluq ichidiki uyghur xelqige yüksek ümid hem ishenchlerni béghishlaydu. Lutpulla mutellip aqsugha barghandin kéyin, "yillargha jawab", "sha’ir toghrisida muweshsheh", "muxtemilat", "bahar heqqide muweshsheh", "xiyalchan tilek" qatarliq jenggiwar shé’irlarni yazidu.
Zulmet hokum suzgen uyghur asminida chaqnighan yultuz - Uyghurning soyumluk perzenti Lutpulla mutellipni mustebit xitay milletchi (gomindang) hökümitining aqsudiki saqchilliri sherqiy türkistan milliy armiyisi aqsuni azad qilish üchün Bay nahiyesining sayramdin otup, aqsu onsu nahiyisige kirgen waqitta yeni 1945– yili 9– ayning 18– küni kéchide bilal eziz, munirdin ghoja qatarliq inqilawiy sepdashliri bilen bille wehshiylerche qetli qilinidu.
Lutpulla mutellipning hayati inqilab we ijadiyet bilen tolghan hayat, uyghur wetenning azadliqi, xelqning hörlüki, sa’aditi üchün harmay - talmay küresh qilghan jenggiwar hayat.
Ot yürek sha’ir, inqilabiy jengchi uyghur xelqining qehriman oghlani lutpulla mutellip özining qisqighina 23 yilliq hayatida peqet 9 yil edebiy ijadiyet bilen shughullan’ghan bolsimu, az bolmighan qimmetlik eserlerni yézip wetinige, xelqige miras qaldurup ketti.
U yalghuz shé’ir ijadiyiti bilen shughullinipla qalmay, belki drama– tiyatir, hékaye, edebiy obzor, nesir we félyeton ijadiyiti bilenmu aktip shughullinip, uyghur hazirqi zaman edebiyatining tereqqiyati üchün öchmes töhpilerni qoshti.
Yillargha jawap
Waqt aldirangghu saqlap turmaydu,
Yillar shu waqtning eng chong yorghisi.
Aqqan sular, atqan tanglar qaytilanmaydu,
Yorgha yillar waqtning eng chong oghrisi.
Oghrilap qachidu arqigha baqmay,
Bir-birini qoghliship yorghiliship.
Yashliq béghida bulbullar qanat qaqmay,
Yopurmaqlar qoyulidu, porliship.
Yashliq ademning zilwa bir chéghi,
Tolimu qisqa uning omri biraq.
Yirtilsa kalindarning bir wariqi,
Yashliq gülidin tokülidu, bir yopuqmaq.
Yillar shamili yelpünidu, izlar komülidu,
Yopurmaqsiz yaghach bichare bolidu qaqshal...
Yillar séxi, quruq kelmeydu, ekilip béridu,
Qizlargha qoruq, erlerge saqal
Biraq, yillarni tillash toghra kelmeydu,
Meyli, otiwersun ozining yoli...
Ademlermu waqtni qoldin bermeydu,
Chollerni bostan qilghan ademler qoli.
Yillarning qoyni keng, pursiti nurghun,
Taghdek ishlar yillar bilen ore turidu.
Qarap baq, ashxamqi bowaq kichikkine Tursun,
Tünügün omilep, he...bügün méngip yüridu.
Küreshchan balilar qoghliship yillar,
Küresh newrilirini choqum tapidu.
Axsham bext üchün qurban bolghanlar.
Qebrisini yadlap güller yapidu.
Meyli saqal sogha qilsa qilsun yillar,
Menmu towlinimen yillar qoynida.
Ijadim, shéirimning iz tamghisi bar,
Aldimdin qéchip otken her yil boynida.
Qérimasmen küreshning keskin chéghida,
Shéirim yultuz bolup yanar aldimda.
Olüm peste qélish, küreshning dawanliq téghida,
Chidam gheyretning yenggini herdem yadimda.
Esilarmen miltiq étip tawlanghan qolgha,
Yépisharmen bayraq bilen algha atlanghan yolgha.
Küresh bayawanida harmasmen esla,
Yéngish bilen kélip chiqimiz keng ghalip yolgha.
Yillar, meydengni tutup qaqaqlap külme,
Aldingda qizirishtin artuq korimen olümni.
Qéritimen dep artuqche kongül bolme,
Axirqi jengge atap qoyarmen oghlumni.
Yillar déngizi dolqunluq bolsangmu,
Opqunliringni yaridu bizning karap.
Yillarning otishi bilen qorqutup baqsangmu,
Ijat yillarni qéritidu dep bérimiz jawap.
1944- yil yanwar , Aqsu
Hiyalchan tilek
Tengirqimaymen dostlar, tileymen ali tileklerni,
Chüshürmeymen köreshke dep türgen bu bileklerni.
Mert baghwen ghazang qilmaydu waqtsiz baghni,
Terbiyesiz soldurup gül-chécheklerni.
Xiyalim xuddi telpunup turghan bir sebi bala,
Émix üchün qedirdan anidiki qosh emcheklerni.
Lezzetlik xiyal arisida béqip asmanlargha,
Tepekkkur közi bilen körimen roshen burjeklerni.
Janan naz uyquda yétip nichuk oyghanmas?!
Ashighi kütüp tursa --- échip yoruq rujeklerni?
Nimishqa yazmay tilek arlash mungluq lirikilarni,
Söygü ishqi örtep köydürse yüreklerni.
Ezeldinla hiyalchan, mungluq bir yigit idim,
Tingshighachqa momam aghzidin samawiy chöcheklerni.
Söygü déngizi chongqurlighida men qaynam tursam,
Ussuzliqim qandaq qansun ichip kichik kölcheklerni.
Yashliq Ügen
Yashliq tirish-tirmash, harmay ügen,
Ilimning dingizi qaynam hem chongqur.
Nadanliq u, hemmini bildim digen,
Körüp ... waraqlap bir qur.
Ilim-möjizilerning sirin achquchi,
Bir kün yashash üchün oqu on yil!
Közla emes aldingda nur chaqquchi.
Qarangghuni yorutqan bu yoruq dil.
Her bir hadise yoshurun sir saqlaydu,
Toqulmiliri uning ajayip.
Ilim tügimes, mert ademni yaqlaydu,
Nadanning közidin u herqachan ghayip.
Rahip bol ilimning nazaket gülige,
Möjiziler gümbizige "sheyx".
Kün, tün zikri qil shular tüwide,
Séni digüzmes derih.
Adem balisi yapraq, kir qonmas ésil,
Hemmidin ötkür uning mingisi.
Baq, oylan .... obdan pikir qil,
Dewrge amraq yéngining yéngisi.
Üginish sazigha mahir sazende,
Körgin, sérip qol chekkinini,
Targha til bergenmu shu addi bende,
Tamasha qil muqamlar yolin ekkinini.
Qaysi muqam, qaysi pede baghring,
Qaysi sazende dilinggha su bergen?
Qaysi naxsha pesletkeng zaring,
Qaysi naxsha könglüngge gül tergen.
Oylisang yashliq - qisqa séning ömrüng,
Tangda chécheklep, goya kechte qoyulidu,
Dimaqqa xush puraq chéchip gülliring.
Köz échip yumghandek tuyulidu,
Erlerni bassa saqal - burutlar.
Qizlarghimu iz salidu budur-qoruqlar.
Polashmaydu derexler yap-yash turupla,
Yillarning ötüshi bilen yeydu qurutlar.
Yashliq - chaqmaq sen, chéqip öchisen,
Ewrishim chéghing mushu, ügengin, ügen!
Qarangghu dil chölige bir kün chökisen,
Adem bolush dulduligha salmisang yügen!
1943-Yil awghust, Ürümchi
Bu méning yash ghunche gülüm échilatti
Küresh, küresh dep daima towlap tursaq,
Bu méning yash ghunche gülüm échilatti.
Her qedemde kona turmush bilen qériship tursaq,
Bu méning yash ghunche gülüm échilatti.
Jahan'girlar yer yüzidin tamam yoqalsa,
Mezlum eller yéngi hayattin keng yol alsa,
Zadi tügimes saadetke qedem qoysa,
Bu méning yash ghunche gülüm échilatti.
Yoqsul emdi tartmisa musheqqet,
Ah ... Neyleyin qisildimghu démise peqet.
Azadliqtin shulargha yaghsa méhri-shepqet,
Bu méning yash ghunche gülüm échilatti.
Bu téma london uyghur ansambili torbékitidin köchürüldi:
