<< KONA
Uyghur Torbetchilikige Omumiy Nezer
Uyghurlarda intérnétning qollinilishi erkin pikir bayan qilishning wasitisi
Aziz Isa
(Mezkur maqale 2011- yili 20-24 féwralghiche Budapéshtta ötküzülgen 2-nöwetlik xelq’ara qelemkeshler uyghur merkizining yighinida oqulghan)Kirish söz:
Uzaq mezgillerni bésip otken kompyutér téxnikisining tereqqiyati otken esirning axirlirigha kelgende pütün dunya miqyasida kompyutérni omumyüzlük qollinish emelge ashuruldi jümlidin uyghurlarmu bu téxnika inqilabtin oz ornini tépishqa her halda ülgürelidi. Kompyutér uchur téxnikisi insan hayatining her saheliride keng qollinishigha egiship ong tanasip halda intérnét - tor uchur-alaqisining keship qilinip tiz sür’ette rawajlinishi insanlarning uchur almashturushidiki zaman we makan cheklimisige uchrashtek kona qélipni buzup tashlap yéngi bir uchur dewrni bashlidi.
Undaqta uyghur jem’iyiti eng achchiq qismet we tragédiyilerni bésip otken ötkenki esirning axirqi 10 yili bu esirning birinchi 10 yilida yéngi uchur-alaqe téxnikisi intérnét tori uyghur jem’iyitige qandaq özgirishlerni élip keldi? 1949- yili xitay dölet terkibige qoshuwalghan we 1955- yili shinjang uyghur aptonom rayonni dep nam bérilgen uyghur wetini sherqiy türkistan (uyghuristan) we bu elning yerlik étnik milliti bolghan uyghurlar oz naraziliqlirini xitay hökümitige bildürüshte, pikri erkinliki hoquqini qollinishta zörür wasite bolghan
intérnét tor alaqisining roli qandaq boldi? Xitay dölitining intérnét tori - erkin uchur alaqilerni qattiq kontrol qilish herikiti bilen uyghurlarning intérnét tor uchur wasitiliridin paydilinip öz jem’iyitidiki siyasiy we ijtima’iy mesililerni otturigha élip chiqishi we hel qilishning yollirini izdishi otturisidiki küresh jeryanliri qandaq rawajlandi we qandaq aqiwetlerni élip keldi? Uyghurlar dunya intérnét torida mewjutmu? Egerde mewjut bolsa kölimi we orni qanchilik? Bu maqale del yuqirida éytip ötülgen mesililerni asas qilghan halda uyghurlarda intérnét torining qollinilishi we uning erkin pikir bayan qilishtiki ehmiyetliri mahiyetlik tehlil qilinidu.
Mezkur maqalining merkezlik obyékti uyghurlarning (sherqiy türkistandiki) bu dunyawi uchur-alaqilishish téxnikisi intérnét torni qandaq özlirige özleshturgeligidin tartip bügünki ehwalliri 2009- yili yüz bergen “5-iyul ürümchi weqesi” ning aldi – keynide bolup otken uyghur we xen xitay milliti otturisidiki étnik toqunushlargha birleshtürülüp, weqedin kéyin xitay hökümitining rayondiki intérnét we uchur alaqilirini bir yilgha qeder üzüwetkenliki, taki bügünki kün’ge qeder kop sandiki uyghur torbéketlirining taqaqliq halette turuwatqanliqi, xitay hökümitining uyghurlarning oz aldigha rawajlandurghan intérnét tor - alaqe uchur wastillirigha qarta ijra qiliwatqan teqiblesh siyasitining uyghur jem’iyitige körsetken tesirliri we xitay hökümitining bu xildiki siyasitige xelq’araning qandaq inkasta bolghanliqi, sherqiy türkistanning ichidiki intérnét tor alaqe wasitilirining muhajirettki uyghurlar bilen bolghan cheklik baghlinishliri qatarliq bir türlük amillar uyghur wetinide we dunyada bolup otken weqeliklerge birleshtürülüp mulahize élip baridu.
Uyghur intérnét - torbetchilik tereqqiyatigha bir nezer
Insaniyet pen- medeniyitining yéngi bir uchur - alaqe dewri - intérnét (world wide web = www) tor arqiliq uchur almashturush 1991- yili 8- ayning 6- küni en’gliyilik kompyutér mutexessisi tim berners-lee teripidin élan qilghan tunji tor bettin bashlan’ghan bolup bu qisqighine 20 yilliq dunya intérnét tereqqiyatning musapisi insanlarning uchur - alaqe ishlirini pewqul’adde asanlashturdi we bu yéngi alaqilishish téxnikisi tiz sür’et bilen dunyaning bulung – puchqaqlirighiche tarqaldi.
Jümlidin uyghurlarmu bu yéngi uchur téxnikisini qollinishtin sirtta qalmidi elwette. Uyghur élide kompyutér we intérnét programmilirigha qiziqish we deslepki türde uyghur tilidiki yumshaq détallirini ishlesh uyghur aliy bilim yurtlirida 1990- yillirining bashliridin bashlan’ghan bolup, aliy mekteplerde mexsus kompyutér derslikliri tüzülüp chiqilghan idi. Intérnétning meydan’gha kélishige egiship intérnét mulazimetliri teminleydighan uchur - alaqe shirketlirimu qurulushqa bashlidi we buninggha ulinipla nurghunlighan yéngi téxnikilargha hewesmen iqtidarliq uyghur yashliri bu sahede izdinishni bashliwetti.
Gerche eyni waqitta uyghur yéziqi kona yéziqini (ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqi) intérnét tor betliride eynen körsitip béreleydighan uyghur yumshaq détalliri téxi toluq yasap chiqilmighan shara’itta bu yéngi téxnika inqilabining arqida qélishni rawa körmigen méhnetchan uyghur ziyaliylirimiz zor tirishchanliqlarni körsitip tunji uyghur torbéketlirini yasap chiqti. Buning misali süpitide uyghur intérnét tor tereqqiyatining deslepki hülini salghan töhpikar yashlirimizdin nijat, dilmurat, tursun ependilerni hörmet bilen ésimizge alimiz.
Eyni waqitta uyghur jem’iyiti téxi kompyutér we intérnétning némilikini chüshinishke ülgürüp yételmigen bir waqitta uyghur torbéketlirining royapqa chiqishi we yéngiliqni öginishke teshna yashlirimiz bilen uchrishishi uyghur hayatigha alemshumul özgirishlerni élip keldi. Buning tipik wekili süpitide 1999-yili yasalghan we eyni waqitta uyghur jem’iyitige we muhajirettki uyghurlargha keng tonushluq bolghan makanim, uyghursoft we almassoft qatarliq torbetlirini misal qilip körsiteleymiz. Buning ichide uyghur torbéketlirining tunji asasini salghan makanim tor békitining töhpiliri alahide gewdilinidu.
Dunya torbetler arxipi (Internet Archive) ning statistika qilishiche 1996- yilidin hazirghiche pütün dunya miqyasida 150 milyardtin artuq torbéketler arxipqa élin’ghan bolup “makanim.com” , “uyghursoft.com” qatarliq eng baldur yasalghan bir qanche uyghur torbéketlirining arxipliri tepsiliy körsitilgen. Gerche uyghursoft we almassoft qatarliq birqanche uyghur yumshaq détallarni tereqqiy qildurghan kespiy torbéketler makanim torbékitidin burun xelqimiz bilen yüz körüshup Uyghur torbetchilikining deslepki asasini salghan bolsimu emma bu torbéketlerning kompyutér yumshaq détallarni omumlashturush we sétishtin ibaret kaspiy tijaretni asas qilghanliqi üchün uyghur jem’iyitining asasiy qatlamlirighiche kéngiyelmigen yaki uyghur yashlirining teshna boluwatqan her sahediki yéngiliqqa telpünüsh éhtiyajini qamdiyalmighan.
Mana bu boshluqlarni 1999- yili nijat ependi teripidin échilghan tunji uyghur ammiwi torbékiti - "makanim.com" cheklik derijide toldurdi dep jezim qilalaymiz. Makanim torbékiti eyni waqitta uyghur jem’iyitide yashlarning alahide qiziqishni qozghighan we shöhriti zor bolghan torbéket bolupla qalmastin weten sirtidimu alqishqa sazawer bolghan torbéketlerning biri idi. Uyghur torbetchilikide makanim torbékiti eyni waqitta tunji bolup uyghur millitining tarixigha we medeniyitige a’it uchurlar bilen teminligen, naxsha – muzikilarini torgha élip chiqqan torbéketdur. Makanim torbékitining shu qeder meshhur bolup kétishing yene bir étirap qilmay turalmaydighan artuqchiliqi uning “makanim chayxanisi” dur. Bu yerde tarixqa aylan’ghan makanim torbékitini téximu yaxshiraq bilish üchün qisqighine qilip özümning yawropagha musapir bolup kelgen tunji yilida “makanim chayxanisi” da ötküzgen künlirimdin oqurmenlerni xewerdar qilishni muwapiq kördüm. Shuni sherhlep ötüsh kérekki eyni waqitta xitay dölitining intérnét torigha bolghan kontrolluqi téxi mukemmel bir sistémiliq shekilde teshkil qilinmighan yaki ijra qilinmighan bolup makanim torbékitining “chayxanisi” eyni waqitta weten sirtidiki uyghurlar bilen weten ichidiki uyghurlarning uchrishidighan ortaq makani bolup, köpinche waqitlarda xitay “sezgür” dep qaraydighan mesililer üstide pikirler bolatti.
Ésimde qélishiche bir künlük ishimni tamamlighandin kéyin qilidighan tunji ishim intérnét kafisi tépip makanim torbékitige kirish we “makanim chayxanisi” da chay ichkech wetendiki yashlar bilen paranglishish bolatti…
Maqalini toluq oqush:
