<< KONA
Achil
Sha'ir: Abduxaliq Uyghur
Gülüm achilay deydu,
Bashqa sanjilay deydu.
Yarimning yürek oti,
Ten'ge yamishay deydu.
Yarim manga naz qilur,
Külüp méni maz qilur.
Yar qedrini bilmeysen,
Zimistanni yaz qilur.
Yar derdide xun bolduq,
Tügmenlerde un bolduq,
Qorqunchungdin qattiq tash,
Birlishelmey qum bolduq.
Yash telepler uxlashma,
Yar yolida putlashma,
Yarim üchün jan pida,
Qedimingge ming tilla.
Gheyret gülüm achilghil,
Himmet yolum achilghil,
Yarim üchün bersem jan,
Qachan bolsa bir ölum.
Ya ölüm ya körüm,
Yarim achilghil.
Uyghur sha'iri Abduxaliq Uyghurning qisqiche terjimhali
Talantliq shair Abduxaliq Uyghur Abduraxman oghli 1901-yili 2-ayning 9-küni Turpan shehride sodiger ailiside tughulghan. Uning ailisi öz dewrige nisbeten meripetlik aile idi. Abduxaliq Uyghur 5 yéshidila sawadini chiqarghan bolup, 12 yashlargha kelgende diniy mektepte oqup, erep, paris tillirini ögen'gen we kilassik shairlarning eserlirini oqushqa bashlighan.
1916-yili chong dadisi Mijit Haji soda bilen Rosiyige barghanda, umu bille bérip, Rosiyining Shemey (hazirqi Smpilatniski) shehiride Rus til-yéziqini öginidu. Turpan'gha qaytip kelgendin kéyin yene Turpan Yéngisheherdiki Shötanggha kirip Xenzu til-yéziqini öginidu we ela netije bilen mektepni tamamlaydu. Bu jeryanda u Xenzu kilassik edebiyati bilen tonushupla qalmay, hazirqi zaman edebiyati toghrisidimu mueyyen sawatqa ige bolidu. Eyni dewrde u dost buraderlirige Xenzu kilassik edebiyatining "Su Boyida", "Qizil Rawaqtiki Chüsh" romanlirining mezmunini sözlep bergen we Sun Jongshen eserlirini oqup, dmokratiyige nisbeten tonushini östürgen. Ene shu mezgillerdila Abduxaliq Uyghurning idiyiside féwdal koniliqqa, xurapatliqqa we nadanliqqa qarshi turup, ilim-penni omumlashturush arqiliq jemiyetni özgertish ghayisi tughulghan.
1923-yili Abduxaliq Uyghur Mexsut Muhiti qatarliqlar bilen birge 2-qétim Sowét ittipaqigha bérip, yene 3 yil ilm alghan. Bu jeryanda u Pushkin, lrmuntow, Tolistoy we Gorki eserlirini oqup, Rus edebiyati bilen tonushidu, shundaqla öktebir inqilabining ghelibisini öz közi bilen körüp, nezer dairisini kéngeytidu. 1926-yili weten'ge qaytip kélipla yéngiche ilim-penni terghip qilip, xelqni oyghitish üchün gézit jurnal neshr qilishqa heriketlinip, Turpanda basma zawuti qurushni teshebbus qilidu. Lékin eksiyetchi, millitaris Yang Zishing hökümiti buninggha yol qoymaydu. Shuningdin kéyin Abduxaliq Uyghur Turpan Astanidiki Mexsüt Muhiti, Pichandiki Iskender Xoja qatarliq kishiler bilen, 1927-yili "aqartish uyushmisi" namida bir meripet jemiyiti qurup, iane toplap Turpan yéngisheherdiki Niyaz Seypung dégen kishining qorosida bir yéngi mektep, kéyinki yili Yéngisheher Aqsarayda "höriyet mektipi", Konasheher jenubiy quwuqta yene bir mektep achidu.
Bu dewrde Abduxaliq Uyghurning ijadiyitide zor ilgirileshler bolidu. Uning shéirliridiki chongqur siyasiy mezmun, ötkür isyankarliq sadaliri, hetta eyni dewrdiki mustebit hakimyetni endishige salidu. Hökümet uni shéir yézishtin, xelqni uning shéirlirini oqushtin chekleydu. Öz ghayisi yolida tiz pükmes rohqa ige Abduxaliq Uyghur 1932-yili 11-ayda "Oyghan", "Achil" dégen shéirlirini aq rextke chong xetlik qilip yézip, kochilargha chaplap, eksiyetchi hökümetning heywisige taqabil turidu. 1932-yili 12-ayning béshida, Turpan we Qumulda déhqanlar zulumgha qarshi qoralliq qozghilang kötüridu. Qumul déhqanlar qozghilingini basturushqa barghan Shing Shisey 1933-yilining béshida Ürümchige qaytishida Turpan'gha kelgende, Abduxaliq Uyghur we uning birqanche sebdishini déhqanlar qozghilingining meniwiy terghibatchisi, dep qarap, tutup turmige tashlaydu. Jallat Shing Shisey, 1933-yili 3-ayning 13-küni, uni sebdashliri bilen qoshup Turpan shehirining Yéngisheher Qazixana meschitining aldida qetli qilidu. Abduxaliq Uyghur, boynigha qilich tenglen'gendimu düshmen'ge bash egmey, baturlarche kökrek kérip, Xenzuche, Uyghurche yalqunluq nutuq sözleydu, boynigha qilich urulghanda "Yashisun Erkinlik!", "Yashisun Azadliq!" dep yangraq shuar towlap, qehrimanlarche qurban bolidu.
Shinjang uyghur aptonom rayonluq ijtimaiy penler akadmiyisining tetqiqatchiliridin Mehmut Zeydi, Mehmut Ekber, Ismail Tömüriler neshrge teyyarlighan " Abduxaliq Uyghur Shirliri" namliq kitabtin. Shinjang Xelq Neshriyati 1986-yil 1- neshri.
