<< KONA
Azabliq oylar
Aptori: Tursunbeg Ibrahim (Taymas)
(Edebiy xatire)
Ejeba...
bir ademning hayatida kona bilen xoshliship yéngigha qedem bésish talay qétim tekrarlinidighan ish. shu qatarda kona esir bilen xoshliship yéngi esirge qedem qoyushmu insaniyetke toluq 20 qétim nésip boldi. emma kona ming yil bilen xoshlushup yéngi ming yil qoynigha kirish pursiti bolsa, peqet biz mushu ewlad kishilergila nésip boldi. mushu menidin éytqanda, biz bir ewlad kishiler pexirliniwélishqa heqliq.
emma pursetning nésip bolushi hergizmu hemme ishning hel bolup kétishidin dérek bermeydu. purset peqet paydiliq obyéktip sharaittinla ibaret bolup, uninggha ashu pursetni ching tutushni bilidighan eqil - paraset we subyéktip tirishchanliq qilmisa, undaq purset herqanche qimmetlik bolghan teqdirdimu qilchilik réal ehmiyiti bolmaydu.
undaqta, bizge nésip bolghan yéngi ming yil qoynigha kirish pursitini biz birer réal ehmiyetke ige qilaliduqmu? bu wezni yénik bolmighan soalgha méningche "herhalda qilduq" dep jawab bersek bolar. chünki, gerche biz tereqqiy qilghan milletlerge oxshash dunyaning teqdirige tesir körsitidighan zor keshpiyatlarni yaritalmighan bolsaqmu, lékin jurung we furung choqqiliri ariliqidiki réal "pilsirat"tin ötüp, dunya jénnis rékorti yarattuq. yene gerche u choqqilardin ezimet oghlimiz adil ötken bolsimu, pütün milletning arzu - ümidi, nam - sheripi uning bilen bille ötti. ötkendimu bixeterlik simi baghlap hayatini kapaletlendürüp emes, belki issiq jénini aliqan'gha élip hayatini dogha tikip turup, uyghurche qaramliq bilen ötti.
wujudida éqiwatqan ejdadlarning qehrimanliq qéni téxi sowumighan söyümlük oghlimiz adil, milletning simwoli bolghan uyghur doppisini béshigha kiyip, tuman we bulutlar üstide leylep turghan heywetlik dar üstige qedem qoyghanda, onminglighan qoy közler köyünüsh, ensiresh we ikkilinish ilkide uninggha tikildi. u tuman qoynigha kirip ketkende san - sanaqsiz yürekler éghip, jüp - jüp qollar duagha kötürüldi. uning wezni éghir tiniqliri bilen otluq yürikining düpüldep soquwatqan awazi anglan'ghanda, heywetlik tengritaghliri bilen xisletlik teklimakan sirliq sükütke chömdi. uning köktiki bürkütni eslitidighan jesur haliti qoyuq tumanlar qoynidin qayta körünüshke bashlighanda, sükütke chömgen yürekler yulqunup, qilich aldida chimildimaydighan közlerdin ixtiyarsiz xushalliq yashliri taramlap töküldi.
epsus, minglap epsus...
asman örülüp chüshse tégide yétip manta yeydighan, kalla dése pachaq deydighan birqisim kishilirimiz, özini bilermen körsitish wejidinmikin, kocha - koylarda özliriche qizghin mulahizige chüshüp kétishti:
- adil hoshurning denshida (téléwizor démekchi) dardin ötkinini kördünglima?
- körmemdighan, körüwétip "way isit, baliliri yoqmidu uning? alimadis dardin yiqilip chüshüp ölse, bichare baliliri qandaq qilidu?..." dep kettim.
- shu emesmu, ya birsi uni dargha chiqisen dep zorlimisa... menmu némishqa jan bilen oynishidighandu dep heyran qaldim dengla.
- némishqa bolatti, pulni dep bolmamdu?
- towa dengla, herqanche bolsimu pulni dep unchila qaramliq qilmas.
- emise siliche u dargha bikardin - bikar chiqiptu - de! bügünki kündichu, adem uyaqta tursun, hetta müshükmu bikargha aptapqa chiqmaydighan bolup ketti.
- toghra, mukapat béridighan pulni közlep chiqqan gep...
eyyuhannas! bu geplerni anglap, rastimni désem, ashu xil kishiler bilen zamandash, wetendash, téximu muhimi teqdirdash bolup qalghinimgha qattiq échindim. ejeba ularning közi körmemdighandu? körse aldinqi yillarda senshya boghuzidin ötüp, kochrainning rékortini buzup tashlap yéngi dunya jénnis rékorti yaratqan chaghda, béshigha kiygen doppisigha 50 ming yüen béreyli dep talashqanda, adil hoshurning milletning simwoli bolghan doppisini sétishni ret qilghanliqi heqqidiki gézit xewirini körmigenmidu?! ejeba ular adil hoshurning ornida bolghan bolsa, 50 ming yüen pulning méhridin kéchip, ashu doppini satmay saqlap qalalarmidi?!... ejeba ular sawatsiz bolghan teqdirdimu, öz qowmidin chiqqan bir qehrimanning dunya jénnis rékorti yaritishi pütün milletning izzet - hörmiti ikenlikidin ibaret eqelli sawatnimu hés qilmamdighandu?! ejeba biz qehriman bilen munapiqni, medhiye bilen töhmetni, dora bilen zeherni... ayriyalmas halgha chüshüp qalduqmu?!...
Ah, nadanliq!
belkim su, tok... qatarliq esliheliri oxshash orunlashturulghan binalarda olturidighan sheher ahalisi, yézilardiki herkim öz emeliy ehwaligha qarap séliwalidighan shexsiy öylerning bir - birige tamamen oxshimaydighan emeliy ehwalini anche chüshinip ketmise kérek. qoshnimiz bilen bizning öy buning tipik misali bolup, "ishchi - xizmetchi ailisi" bolghan bu öyde tok bilen turubba süyi ishlitilse, "sheher ahalisi" bolghan u öyde téxiche jinchiragh bilen basma quduq süyi ishlitilidu.
bayliq we gadayliq ademning péshanisige menggülük pütülgen emes. bügünki bay alliqandaq sewebler bilen ete gadaygha aylinip qalidighan we gaday birdinla bay bolup qalidighan ishlarmu yüz bérip qalidu. undaq bolmighan teqdirdimu, "yiraqtiki tughqandin yéqindiki qoshna ewzel" dégen gep bar emesmu, qolum - qoshnilarning turmushta bir - birige hemdem bolup, barni teng körüp inaq ötkini yaxshi, elwette. shunga qoshnimizgha gerche heqsiz tok tartip bérip, yoruqluqtin teng behrimen bolushqa iqtisadiy madarimiz yetmisimu, salametlikke biwasite munasiwetlik bolghan su istémalida, birer saet turup qalsa chéleknimu ghelite datlashturuwétidighan quduq süyidin qutquzup, turuba süyini bille échishni teshebbuskarliq bilen teklip qilduq.
emma hemme adem goya yuqiridin wezipe chüshkendek bir - birini paylap yüridighan bu makanda, nawada qoshnimizning bizning öydin su achiqqinini bashqilar körüp qalsa, hazir aile béshigha qara - qoyuq 40 yüendin yighiwatqan su heqqi shertsiz halda "ikki aile" hésablinip 80 yüen'ge chiqidighini üchün, qoshnimizgha ehwalni tepsiliy chüshendürüp, suni ettigen - kechte adem körmeste achiqiwélishni eskerttuq. chünki ashundaq qilmighanda, ish orni bolmighanning üstige, héchqandaq kirim menbesimu bolmighan qoshnimiz, künige ikki chélektin éyigha jemiy ishletken 60 chélek su üchün kélidighan 40 yüen heqni töliyelmeytti.
biz tölep qoyayli dések, tebiiyki, bizgimu éghir kéletti. chünki bu makanning turuba süyining bahasi bashqa herqandaq jayningkidin "ilghar" bolup, herbir kub métiri 1.50 yüen bolghanning üstige, pul yighquchi toluq hoquqluq xadimlar su saitige qarap waqitni israp qilip olturmastin, aldinqi ayliq talon'gha qarapla, xuddi mehsulatning yildin - yilgha ashqanliqi heqqidiki doklatlargha yézilidighan san - sipirlarning barghanséri örlep mangghinigha oxshash, su heqqinimu aydin - aygha "ashurup" mangidu. nawada birer ailining töleshke qurbi yetmey, su puli tapshurush waqti talon'gha yézilghan möhlettin sella éship ketse, "kötürelmiseng sanggilitiwal" dégendek üstilep jerimane qoyulidu. eger bu ishlargha birersining qorsiqi köpüp, heqiqet izdep erz qilsa, derhal turubisi késiwétilip, su menbesi üzüp tashlinidu. achchiqigha paylimay zorawanlarni meyli bar, meyli yoq yéride tillap salsa, ishning xaraktéri özgirip "qanun boyiche qattiq bir terep qilish"qa uchraydu. shunga bu yerdiki bichare kishiler "éshekke küchüng yetmise ur toqumni" dégen temsilge emel qilip, küchi yetmigen turuba shirkiti bilen hepileshkenning ornigha, bir - birining péyige chüshüp kimdin qilchilik eyib tapsa, barliq ziyanni shuning béshigha ittirip qoyushqa adetlinip kétishken.
eslidiki gépimizge kelsek, qoshnimizgha hésdashliq qilip héliqi teklipni bergendin kéyin, ular her küni dégüdek ikki chélekni kötürtüp del chüshte balilirini sugha chiqartidighan boldi. gerche ularning teklipimizni derhal qobul qilghinidin memnun bolghan bolsaqmu, lékin héliqi muhim eskertishni untup qalghinini héch chüshinelmiduq. chünki chüsh waqti ishchi - xizmetchiler idaridin, oqughuchi - oqutquchilar mekteptin, bikar teleplermu kochidin öyige tamaqqa qaytidighan bolghachqa, qoshnilarning su achiqqinini hemme adem köretti. shuning bilen bashta tilgha élin'ghan köngülsizlik haman bir küni yüz bermey qalmaytti.
biraq, bezide xéli muhim geplermu ademning ésidin kötürülüp qalidighan ishlar daim bolup turidighu? belkim qoshnimizmu eskertishlerni ésidin chiqirip qoyghandu. shunga biz sewrchanliq bilen yene bir qétim qayta chüshendürduq. chüshendürgendimu ular chüshenmeydighan bashqa bir tilda emes, belki ularningmu - bizningmu ortaq ana tilimiz bolghan uyghur tilida chüshendürduq.
epsuski, ularning del chüsh waqti sugha chiqish aditi zadila özgermidi. emeliyet arqiliq chüshendürsek ünümi bolup qalar dep oylap, bezide su bermey "kechte chiqinglar" dések, ular yene: "qazan qizip ketken, öyde bir témimmu su yoq idi..." dep öz gépide ching turdi. xuddi "atni nege baghlaymen?" dése, "öyge kirsile dégen tilimgha" deptu dégen temsildikige oxshash, bizmu "öyge kirsile" dep salghan gunahimiz üchün tilimizgha at baghlitishqa mejbur bolduq.
konilarning "koza künde sunmas, künide sunar" dégen hékmetlik sözi elwette bikargha éytilmighan. ay axiri kélip su puli töleydighan chaghda, rasttinla bizge 80 yüen artip qoyuldi. maashtin bashqa héchqandaq tapawiti bolmighan "ishchi - xizmetchi ailisi" üchün 80 yüenmu az pul emes. shunga amal bar töleydighan pulni azaytish üchün bahane izdep sewebini sorisaq, biz aldin perez qilghandekla: "ikki ailining su puli" dep jawab bérildi. deslepte qayil bolmay xéli déyiship baqqan bolsaqmu, lékin ish barghanséri chingigha chiqqili turghachqa, amalsiz 80 yüenni töliwétishke mejbur bolduq.
eqilliq oqurmenler shuni éniq hés qilalayduki, bu yerdiki gep hergizmu 80 yüen pul mesilisila emes. nawada bügünki jemiyette yashawatqan ikki qoshna arisidiki barliq ijtimaiy munasiwetni 80 yüen pul bilen hel qilip ketkili bolidighan ish bolsa, bu heqiqeten tebriklep kéngeytküdek ajayip tejribe bolghan bolatti. gep shu yerdiki, ejeba biz uyghur turup uyghurchini uqmas bolup kettuqmu?! tilsiz haywanlar jénida kishnesh, möresh, hangrash... arqiliq bir birige meqsitini chüshendürüleydu - yu, biz zuwani bir millet turup néme üchün bir - birimizning meqsitini chüshenmeymiz?!
qarighanda, qaysi bir shairning shéiridiki "biz hemmimiz uyghur bolsaqmu, waderigha terjiman kérek" dégen misralar hergizmu asassiz emes iken.
ah, nadanliq!...
Biz xeq emes
adem tebiitidiki yéngiliqqa qiziqish, asan'gha yügürüsh, héchnersidin qanaet hasil qilmasliq, maxtashnila yaqturush we shexsiyetchilik qatarliq köpligen tughma xususiyetler, yer sharida yashawatqan insanlarning mutleq köp qismi üchün ortaq bolsimu, lékin uningdin sirt, herqaysi milletlerningmu yene özige xas bolghan bezi ortaq xususiyetlirimu bolidu. "xeq néme bolsa bizmu shu" dep qarap, teqdirini xeqqe tapshurush － bizdiki ene shundaq ortaq xususiyetlerning eng ejelliki bolsa kérek. bu xil xususiyetni gerche bashqa milletlerde yoq dégili bolmisimu, lékin bizdikidek éghir bolushi natayin. chünki u bizning omumiy gewdimizni teshkil qilghuchi déhqanlar qatlimidin tartip, taki ishchilar, tijaretchiler, ziyaliylar hetta oqughuchilar qatlamlirighiche chongqur yiltizlap ketken.
ata - anam déhqan bolghachqa, kichikimde étiz - ériq ishlirigha yardemlishidighan ishlar daim chiqip turatti. kichik balining wujudidiki hayatiy küch tebiiy halda kündin - kün'ge ulghiyip baridighan bolghini üchün, u jismaniy heriketlerge tolimu hérismen kélidu. shunga menmu herqandaq ish chiqsa taliship turup qilattim. biraq hemishe dégüdek merhum ata - anam bilen pikrimiz bir yerdin chiqmay ghijghijliship qalattuq. kéwezler échilip tökülüp kétiwatsa, ular kéwezni tériwélishqa aldirash uyaqta tursun, étiz béshigha qigh apirishqa aldiraytti. "awwal kéwezni tériwélip andin qigh yötkisek bolmamdu?" dep sorisam, "hemme xeq qigh yötkewatsa" deytti; bughdaylar piship quchqachlar qéqip yewatsa, qoghunluqqa su quyush koyida yüretti. "téxi tünügün qoyghan su chöneklerde shu péti turidu, singip bolalmaptu..." désem, "awut axun qoghunigha su échiptu, bizmu achmisaq bolmaydu" deytti. hetta bir kün ishlise 5 nomur bérilip, 10 nomur "bir gung" hésablinidighan we ashu "bir gung"gha éship ketse birmo, bolmisa ikki sinit daramet bérilidighan ashu yillarda, öyge qilche lazimi yoq alliqandaq nersilerni sétiwélip kiretti. "buni néme qilimiz?" dep sorisam, yenila "xeq alghili turuptiken, menmu élip qoydum" deytti.
bu yerde men hergizmu merhumlarni eyiblimekchi emesmen. meqsitim peqetla emeliy misal élish, xalas. gerche mundaq misallarni bashqa wetendashlarning wujudidin köplep tapqili bolsimu, lékin illet heqqide misal élishqa toghra kelse, méningche, herkim awwal özidin ish bashlighini tüzük. chünki illetni tügitishte herkim awwal özidin ish bashlimay, bu - uni, u - buni misal élip eyibleshke bashlisa, ish tamamen oylighanning eksiche netije bérip, illetning tügitilishi bir yaqta tursun, bir - birini bes - beste eyibleydighan yéngi illet bash kötürüp chiqidu.
eslidiki gépimizge kelsek, biz xeq emes. "xeq néme bolsa menmu shu" déyish, emeliyette duch kéliwatqan keskin réalliqtin özini qachurup, rehimsiz riqabettin chékinish psixikisining öz - özige quruq teselli bérish, öz - özini aldashtiki birquruq rohiy émizgidin bashqa nerse emes.
nawada "xeq néme bolsa menmu shu" déyishke toghra kelse, xeq pul tépip igilik tiklep xojayin boluwatidu; tiriship öginip bilim igilep alim boluwatidu; bir - birining ulini kolap özara düshmenlishishte emes, eksiche bir - birini yölep ittipaqliship, ortaq ronaq tépishta ajayip ülgilerni yaritiwatidu. ejeba bu xil ijabiy tereplerdin ögensek xuda rawa körmesmu?! elwette rawa köridu. chünki xudamu "yaritishni men yarattim, yarinishni özüng bil" dégen.
démek, biz xeq emes, yaratquchining herbir bendisini bir - birige oxshashmaydighan ayrim kalla, jümlidin ayrim eqil bilen yaritishi - uni "xeq néme bolsa shu" bolushqa emes, belki herkimni peqet ayrim özila bolushqa yaratqanliqining yaxshi ispati. eger yenila "xeq néme bolsa menmu shu" dégen bu exmiqane sepsete adetlinip ketken kallimizgha kiriwalsa, shu haman öz - özimizdinla "ejeba xeq poq yése menmu yeymenmu?" dégen birla soalni sorap baqayli.
Aldanmayli
aldash we aldinish biz yashawatqan bu insaniyet dunyasida herküni, her saette yüz bérip turidighan omumiy ehwal bolup, uning peyda bolush tarixi adem atamgha tutishidu. adem ata bilen hawa ana heqqidiki riwayetni anglighan kishilerge sir emeski, adem ata eslide jennette mislisiz rahet - paraghette yashashqa yaritilghan. emma u nepsining keynige kirip sheytan'gha aldinip, cheklen'gen méwini yep qoyghanliqtin, uning jazasi süpitide bu paniy alemge chüshüshke mejbur bolghan. démek, aldash we aldinish adem peyda bolush bilen teng peyda bolghan. shuningdin bashlap adem atining barliq ewladliri "etigende néme yéseng kechkiche shu" dégen teqdiri qismettin qéchip qutulalighini yoq. shunga melum menidin éytqanda, insanlarning tarixini aldash we aldinish tarixidin ibaret désimu bolidu.
bu yerge shunimu qisturup ötüsh hajetki, gerche tarix tebiri heqqidiki nopuzluq bayanlarda "tarixni ghaliblar meghluplarning dümbisige yazidu" dégendek jümliler uchrap tursimu, lékin mahiyet jehettin éytqanda, ashu atalmish "ghaliblar"ning ghalibliqi yenila aldash we aldinish dégen ikki éghiz sözdin mustesna emes. chünki meyli derya - derya qanlar aqqan dehshetlik urushlarda bolsun we meyli bashqa herqandaq chong - kichik riqabetlerde bolsun, uning sherep sehnisidiki yaltirap turghan lewhelirige emes, belki kishilerning bilip qélishidin ensirep yoshurun saqlinidighan arqa körünüsh matériyaligha sepsalalighan kishi, "ghalib" dégen orun'gha élip chiqidighan herbir pelempeyge san - sanaqsiz "aldash" dégen xetlerning yézilghanliqini, eksiche meghlup orundiki bicharining, özining meghlup bolghuchi emes, belki aldan'ghuchi bolup qalghanliqigha échinip, öz - özini eyiblewatqanliqini köreleydu.
aldash we aldinishning mahiyitige kelsek, gerche rastchil, semimiy kishiler yalghanchi, saxtipezlerge; insapliq - imanliq kishiler insapsiz nepsi balalargha; wijdanliq halal kishiler wijdansiz haramtamaqlargha; nomuschan, hayaliq kishiler nomussiz kazzaplargha aldiniwatqan réalliqqa qarapla, aldamchiliqning shek - shübhisiz rezil jinayi qilmish ikenlikini jezmleshtürgili bolsimu, lékin rehimsiz riqabet kündin - kün'ge keskinlishiwatqan bügünki "zamaniwi" dunyada, aldinishnimu nadanliq bilen yiltizdash bolghan bir xil gunah démey amal yoq. chünki aldan'ghuchilar bolmighan bolsa, aldighuchilar heqiqeten bolmighan bolatti. shunga aldamchiliqtin ibaret bu rezil jinayi qilmishni tügitishte, xuddi nesirdin ependi qorsiqi aghrip qalghan bimarning közige dora buyrughan'gha oxshash, aldi bilen aldan'ghuchilarni "dawalap", ularning "késellikke qarshi turush küchi"ni ashurushtin ish bashlashqa toghra kélidu.
yuqiriqi pikrimizni töwendiki emeliy pakitlar toluq ispatlap turuptu:
1997 - yili etiyazda, mekittin ibaret aran 160 ming nopusqa ige bir kichik nahiyide, pul muamile aldamchiliqi bilen shughullinip, dölet we xelqni ghayet zor ziyan'gha uchratqan yette chong qoymichi biraqla qolgha élinip, pütün jenubiy shinjangni heyran qaldurghan "dangliq délo" yüz berdi. ularning herbiri heqqide ayrim toxtilip olturmisaqmu, peqet aygül isimlik birsining aldap éliwalghan omumiy pul sommisila 71 milyon'gha yétip, buningdin az birqismi partiye, hökümetning yüksek ehmiyet bérip, her xil tedbirlerni qollinishi arqisida eslige keltürülgen bolsimu, lékin 42 milyon som pul dölet we shexslerge biwasite ziyan boldi.
aqiwiti - jümlidin dölet we shexslerge salghan ziyini shunche chong, tesiri shunche yaman bolghan bu zor aldamchiliq jinayitining sadir bolushini inchike tehlil qilghanda, gerche ashu aldamchilar, qismen napak emeldarlar we jemiyettin ibaret üch terepning öz üstige élishqa tégishlik melum mesuliyiti bolsimu, lékin san - sanaqsiz aldan'ghuchilarning, özide pul yoq sharaittimu bankidin, uruq - tughqanliridin qerz élip, teshebbuskarliq bilen qoymichilarni izdep bérip, bir - biridin qizghiniship, hetta zorlap sowgha teqdim qilip turup bes - beste pul qoyushi eng asasliq tüpki mesuliyetning yenila ashularning özide ikenlikini; aldash - aldinish munasiwitide aldighuchilarning quwluqidin köre, aldan'ghuchilarning nadanliqi bekrek hel qilghuch rol oynaydighanliqini toluq ispatlaydu, elwette.
nadanliq shundaq bir iplas késelki, uninggha giriptar bolup qalghan adem xuddi mestning men saq dep turiwalghinigha oxshash, hergizmu özining nadanliqini ten almaydu. shunga asanliqche u késeldin qutulalmaydu. özining nadanliqini hés qilmighan adem muqerrerki, özini bashqilardin eqilliq chaghlap, köpinche hallarda "chapiqini alimen dep qarighu qiptu" dégendek aqiwetke qalidu. qoymichilargha özlükidin pul qoyghuchilarmu birinchidin, özini bashqilardin eqilliq chaghlap, japa tartmayla asan pul tépish xiyalida bolghan. ikkinchidin, pulni hemmidin ela bilip, halal - haram, insap, étiqad dégenlerni pütünley nezerdin saqit qiliwetken. netijide, ümid qilghinining eksiche netijige ériship, yuqiri ösümge érishish uyaqta tursun, eslidiki pulning diridinmu quruq qalghan.
undaqta, aldinishqa sewebchi bolidighan nadanliq nedin kélidu? nahayiti éniqki, u asmandin chüshmeydu yaki yerdin ünüp chiqmaydu. belki insanning öz tebiitidiki ajizliqlarni kontrol qilalmasliqidin kélidu. xuddi bir sotkining yérimi nurluq kündüz bolsa, yérimi qarangghu kéche bolghinigha oxshash, alemdiki barliq sheyiler, jümlidin ademlermu ikki yaqlimiliqqa ige bolup, uning wujudida artuqchiliq bilen ajizliq bille mewjut bolup turidu. eqil - paraset, edli - adalet, ilim - meripet, söygü - muhebbet, insap - diyanet, exlaq - pezilet we bu yerde tilgha élishqa ülgürmigen shuninggha oxshash bashqa artuqchiliqlar insanni yenimu yüksek orun'gha kötürüp, uning bexti - iqbalini téximu nurlandursa, menmenlik qilip özini bashqilardin eqilliq chaghlash, tes dep halal méhnettin qéchip asan'gha yügürüsh; pulgha choqunup rahet - paraghet qoghlishish... qatarliq az bolmighan ajizliqlar insanni nadanliq patqiqigha söreydu. démek, öz tebiitidiki ashundaq ajizliqlargha yol qoyghan adem － nadan ademdur.
derweqe, aldan'ghanlarning hemmisining nadanliqtin aldan'ghan bolushimu natayin. kishilik turmush tolimu murekkep we renggareng bolghachqa, bezide eqilliq ademler aldinip qalidighan ishlarmu daim bolup turidu. buning seweblirige kelsek, asasen aq köngüllük we heddidin artuq semimiyliktin ibaret bolup, bu hal － eslide insan tebiitidiki artuqchiliqlardin bolghan bu ésil xisletlerning, ésil xisletler qedirlenmeydighan, aq - qara ariliship ketken, rastchilliq kasatliship kazzapliq bazar tapqan tetür qismetlerge duch kelgenlikidin dérek béridu. roshenki, tetür qismetler insanning teqdiri bilen tetür tanasip bolup, u qanche köpeygenséri qiyamet shunche yéqinlishidu. bu nuqtidin éytqanda, tetür qismetlerni köpeytip qiyametni chillaydighan aldamchilar heqiqiy menidiki nadanlar bolup, ularning qiliwatqini goya öz öyidiki pulgha yaraydighanliki nersilerni oghriliqche achiqip bir - birlep sétip xejlep xushal boluwatqan exmeq balining qilmishigha oxshaydu. wehalenki "öy"diki qimmiti bar nersiler sétip tügitilgen küni, uningmu özi aldighan semimiy kishilerdinmu better teqdirge duch kélishi muqerrer.
shunga déyish kérekki, aldash we aldinish munasiwitide eslide tégi - tektidin éytqanda payda alghuchi bolmaydu. chünki ademning ademni aldishi axirqi hésabta insanning özi özini aldishidin ibaret bolup, bu jahanda öz - özini aldashtinmu artuq rezil exmeqliq bolmisa kérek. emma aldamchilar heqiqiy menidiki nadanlar bolghini üchün, bu nuqtini taki eng axirqi pushayman nuqtisigha bérip üsmigüche hergiz hés qilmaydu. shunglashqa ulargha aldamchiliq qilmasliq heqqidiki herqandaq semimiy nesihet hergiz yaqmaydu.
bashqilarning quliqigha yaqmaydighan, jümlidin emeliyette héchqandaq roli bolmaydighan sözni qilghandin qilmighan tüzük. shunglashqa aldamchilargha "aldanmanglar..." dégendin köre, eng yaxshisi özimizning aldanmighini yaxshi. chünki aldash ular teripidin bolghini bilen, aldinish biz özimizdin bolidu.
Ikki it
it béqish adette heyran qalghudek ishmu emes. lékin turalghu öy kölimi herbir ademning salahiyitige qarap ayrim belgilinidighan bügünki künde, sheher - bazarlardiki tar turalghularda ittin ikkini béqish ademge bashqichirek tuyulidiken. shunga menmu ikki it baqqan bir tonushumning hoylisigha kiripla, itlarni körüp tebiiy halda soridim:
- ittin ikkini béqiwapsizghu?
- shundaq,- dédi u külüp qoyup,- oylap baqsam, ikki putluq itlardinmu bek jiq béqiptuq. eslide ikki putluq ittin töt putluq it yaxshiraq iken. kündüzliri ishtin chüshüp öyge kelsem aldimgha chiqip erkilep, putlirimni yalap kétidu. kéchiliri hoyligha qoyuwetsem oghri - yalghandin saqlaydu...
men öy igisining gépini anglighach itlargha sepsaldim. ikki itning biri qepeske solaqliq turuptu. biraq u goya méni yep ketküdek elpazda qepesning tömürlirini chishlep qawimaqta; yene biri bir bulungda béshini ikki putining üstige qoyup qarap yatidu. ikki itning bir - birige zit bolghan bu ikki xil halitidin heyran qélip, bunimu öy igisidin sorisam, u bayiqigha oxshashla külüp qoyup jawab berdi:
- sözlep bersem külüp kétisiz, awu qawimay qarap yatqan itning ismi zérek. uninggha isim qoyushmu qiziq bolghan, u 40 künlük küchük chéghida qolimizgha chüshkende, üch balam uninggha qoyidighan isimni taliship üch qashqa bölünüp ketti. axir men arigha chüshüp, ularning herbirige bir parchidin qeghez bérip, özi yaqturghan isimni yézishni éyttim, andin üch parche qeghezni ayrim qatlap, küchükning aldigha talliwélishqa tashlap berduq. küchük uni - buni purap, aridin birni chishlep aldi. échip qarisaq "zérek" dégen xet chiqti. shuning bilen uning ismi zérek boldi.
- undaqta, yene biriningchu? uningghimu ashundaq chek tashlidinglarmu?
- yaq, yaq,- dédi u tonushum béshini chayqap,- uni kéyin birsi ekélip bergen. uning hemme qiliqi zérekning eksiche bolghini üchün, balilar tebiiy halda "döt" dégen isimni qoyuwaldi. bu isimni u özimu bilidu. "döt!" dep chaqirsa quyruqini shipanglitip erkilep yügürüp kélidu, téxi!
- rasttinla qiziq iken. qarighanda, zérikip qalmighudeksiz. chünki döt bilen zérek sizni zériktürmeydiken.
- zérek anche zériktürmeydu, emma döt tola qawap zériktürüwétidu. sizmu bilemsizkin, mehellimizning u teripide bir bashlan'ghuch mektep bar. balilar mektepke mangsa - yansa, derwaza tüwige kélip "haw - haw - haw!" dep itlarni qesten qéqitidu. deslepte döt bilen zérekning her ikkilisi özini derwazigha urup qawaytti. kéyin zérek bu qesten qéqitishqa aldanmaydighan boldi. qarighanda, u rasttinla zérek oxshaydu. goya balilarning özini exmeq qilghinini biliwalghandek we hem " aldam xaltanggha chüshmisem qandaq qilalaytting?" dégendek bir chette perwasiz qarap turidu. biraq döt undaq emes, bichare bayqush balilarning özini qéqitip oynaydighanliqini téxiche bilmigechke, yoldin ötüp kitiwatqan birsi "haw – haw" dep qoysila, özini derwazigha urup yerni tatilap qawaydu. balilar yiraqqa bériwilip yene "haw – haw" dep qoysa, shu derijige bérip yétiduki, achchiqida özining quyruqini özi talap izida nechchini chörgileydu...
tonushum gépini tügitip turushigha, goya birsi qesten orunlashturup qoyghandek, sirtta bir kichik bala "haw – haw" dep qoyup ötüp kétiwidi, döt shu haman jan - jehli bilen qawwap, awal qepesning tömürini talidi, chishi ötmigendin kéyin, özining quyryqini talashqa bashlidi.
"quyrighini talash" dégen bu sözni awam xelq arisida tola anglighan bolsammu, lékin uning heqiqiy menasini bügünkidek chüshenmigen ikenmen. döt isimlik bu itning özining quyruqini özi talap, bihude aware bolup kétiwatqanliqini öz közüm bilen körüp, andin qaytidin chüshen'gendek boldum. gerche "quyrighini talash" dégen bu söz köchme menide bihude achchiqlinishni körsetsimu, lékin eslide u heqiqiy döt itlarning emeliy herikitidin kelgeniken.
ikki itqa qarap shundaq bir qanuniyetni chüshen'gendek boldum: bu dunyada hayat yashawatqan herbir ademni pat - pat yoqlap turidighan derd - elem, qayghu - hesret dégenlermu namerd xaraktérge ige bolup, qorqqanni qorqutup, qorqmighandin qorqidiken. nawada biz uninggha uchrap qalghan chéghimizda, héliqi "döt" isimlik itqa oxshash quyruqimizni talap özimizni özimiz bihude aware qilmastin, "zérek"ke oxshash "qéni qandaq qilalaytting?" dégen nezerde mensitmeslik bilen merdane qarap tursaq, u bizni némimu qilalaytti? nahayiti éniqki, umu xuddi héliqi bengwash balilarqanche qéqitip béqipmu meqsitige yételmigendin kéyin, amalsiz ketken'ge oxshashla, asta kétip qélishqa mejbur bolidu, xalas.
Etirap qilish
étirap qilish － eslide semimiylikning, aqilaniliq we merdaniliqning ipadisi idi. chünki bashqilarning yétersiz tereplirini körse hésdashliq qilish uyaqta tursun, mazaq qilishqa aran turidighan bügünki zaman kishiliri aldida, öz wujudidiki nuqsanlarni ten élish －hemmila ademning qolidin kéliwéridighan ish emes. konilardin qalghan "qagha éytur: aq balam; kirpe éytur: yumshaq balam" dégen temsilgimu ene shu mene yüklen'gen.
emma bügünki zamanda yene shundaq bir xil étirap qilish peyda boldiki, u semimiylik, aqilaniliq we merdaniliqning emes, belki nadanliq, mutihemlik we mustebitlikning ipadisi ikenlikini namayan qilmaqta. buninggha munasiwetlik emeliy misallar gerche yuqiri - töwen hemme qatlamdin yüzlep - minglap tépilsimu, lékin bu yerde peqet ottura qatlamdiki birla addiy misalni körüp ötsekla hemmige kupaye qilidu:
nahiyilik partkom ishxanisining uqturishigha asasen, nahiyige biwasite qarashliq herqaysi idare - jemiyetlerning bashliqliri yéngidin sélin'ghan "yighin merkizi"ge chüshtin kéyin saet 1.30 da jem bolushi kérek idi. waqit toshup yoqlima qilghanda gerche 97 ademning ülgürüp kelgenliki ispatlan'ghan bolsimu, lékin waqtida kélelmigenlerni alahide tenqidlesh üchün hetta yighinmu kéchiktürülüp, 97 adem 3 ademni kütüshke mejbur qilindi. herbir kéchikküchi yighin zaligha kirgende ishik tüwide öre toxtitip qoyulup, taki aridin 20 minut ötüp, ularning hemmisi toluqlan'ghan'gha qeder yighin zalida yürekni siqidighan bir xil jimjitliq höküm sürdi.
- hazir yighinni bashlaymiz!- dédi sékritar eng axirqi kéchikküchi kirip kelgendin kéyin qapiqini türüp,- awwal yighin intizamini élan qilimen...
u élan qilghan tertipke asasen, awwal yighin'gha qatnashquchilarning barliq yanfon we chaqirghuliri yighiwélindi. andin kéchikip kelgenlerdin birmu bir seweb sürüshtürüp chiqildi. axirida sékritar shundaq dédi:
- herqaysing anglap turush, tenqidlesh, adem tillash dégen'ge héchqandaq bilim - sewiye ketmeydu...
sékritarning sözi, téximu toghrisi "héchqandaq bilim - sewiye ketmeydighan" ashu tenqidi gerche yene yérim saet dawam qilghan bolsimu, lékin u köngülsiz geplerni bu yerde qayta tekrarlap olturushning héchqandaq hajiti yoq. chünki sékritar özining héchqandaq bilim - sewiyige ige emeslikini, téximu muhimi, héchqandaq bilim - sewiyini kérek qilmaydighanliqini yuqiriqi sözi arqiliq özimu sezmigen halda alliqachan étirap qilip boldi.
shu nerse sir emeski, bilim - sewiyini kérek qilmaydighan adem, muqerrer halda uning eksini, jümlidin bilimsizlik, sewiyesizlikni kérek qilidu. bilimsizlik, sewiyesizlik bolsa, nadanliq, mutihemlik bilen qoshkézek. nawada nadan, mutihem ademlerning qoligha hoquq kirse, uning yürgüzidighini shek - shübhisizki, mustebitlik bolidu.
körünüp turuptiki, mustebitlikning oq yiltizi nadanliq bolghini üchün, xuddi nadan adem özining nadanliqini hergiz étirap qilmighan'gha oxshash, mustebitlermu özining mustebitlikini öz aghzi bilen esla étirap qilmaydu. hetta mustebitlikte uchigha chiqip, jamaet aldida adem göshi yéyish derijisige bérip yetken ottura afriqidiki "adem göshi yeydighan iblis padishah" dep nam alghan bukasamu özining mustebitlikini ten élishning eksiche, adem göshi yéyishtin ibaret insan tebiitige zadila sighmaydighan bu kechürgüsiz rezil jinayetni "bu bizning ichki ishimiz..." ("ürümchi kechlik géziti" 1997 - yil 24 - yanwar sanidin) dep biljirlighan.
wehalenki, tarix herqandaq sheyi we shexske baha bérishte uning péshanisidiki wiwiska bilen aghzidiki shérin sözige emes, belki emeliyitige qarap kelgen. nawada kim néme dewalsa shuning hésab boliwéridighan ish bolsa, bu dunyadiki barliq qaghilar apaq, kirpiler yumshaq bolup ketmesmidi? jümlidin sésiq nami pur ketken gétlir, bukasa qatarliq az bolmighan gézendilermu insaniyet tarixidiki ulugh shexslerdin bolup qalmasmidi?!
xulase kalam shuki, heqiqet yüzsiz bolidu. bezide u uzaqqiche sirliq sükütte tursimu, lékin hergiz mutihemlerning rayigha béqip özgirip qalmaydu. qaghilarning özini aq dep qaqildishi del uning qagha ikenlikining ispati bolghinidek, nadanlar, mutihemler we mustebitlerning biljirlashlirimu emeliyette ularning özlirini eksiche usulda étirap qilishi bolup, bu xuddi ikki sekkizning 16 ikenlikini ispatlash üchün, sekkizdin sekkizni éliwetken'ge oxshashla bir ish, xalas.
Perq
ademlerning jismaniy tüzülüshi oxshashliqqa ige bolsimu, lékin ademni heqiqiy adem qilip turidighan rohiy amillarning oxshash bolmasliqi, hettaki asman - zémin perq qilishi - munazire telep qilmaydighan emeliy pakit. nawada bu xil pakitlarni birmu bir toluq tilgha élip ötüshke toghra kelse, bir ademning ömri yétishimu natayin. chünki bu dunyadiki herbir ademning qelbi yene bir dunya bolup, hetta oxshash ata - anidin tughulghan, chiray - shekli opoxshash balilarningmu rohiy dunyasi bir - birige esla oxshimaydu. shunga ademler arisidiki bu xil mahiyetlik meniwi perqlerni tilgha élishta, aldi bilen bashqa - bashqa ikki medeniyet chembirikige tewe ademler arisidiki oxshash bir ijtimaiy hadise yaki oxshash adet astida ipadilinidighan roshen perqlerge nezer sélishqa toghra kélidu.
gerche kemine muellipke oxshash ömür boyi teklimakan baghridin chiqmay yashap kelgen kishiler üchün, déngiz medeniyitini belge qilghan bügünki tereqqiy qilghan ellerge chiqip öz közi bilen biwasite körüsh pursiti téxi nésip bolmighan bolsimu, lékin kinu - téléwiziye we bashqa her xil janérdiki edebiy eserlerdin shuni körüp turuptimizki, ularmu bizge oxshash öyde kepter, it qatarliq öy haywanlirini béqishqa adetlen'gen bolup, mesilige sheklen nuqtidin nezer salghanda biz bilen ortaqliqqa ige. emma mesilige mahiyet nuqtisidin nezer salghanda, qarimaqqa oxshashtek körün'gen ashu kepter we it béqishtin ibaret addiy adet astidimu asman - zémin perq barliqini étirap qilishqa mejbur bolimiz. undaqta, u perqler qaysi?
awwal özimizge nezer sélip baqsaq, bizde kepter baqidighanlarning yüzde 80 i kepterlerni kepterxana, qurma, hetta tar qepeslerge solap qoyup baqidu. yéngidin béqilghan kepterni öginip bolghuche qanitini boghushlap solap qoyup béqish biz üchün elwette normal ish. emma öginip bolghandin kéyin, hetta birnechche uwa bachka chiqirip, tamamen özliship ketkendin kéyinmu, ay - yilda bolsimu birer qétim uchurtmay menggü solaqta béqish － bashta tilgha élip ötken mahiyetlik perqlerning biri. buni az dep, yéqinqi yillardin buyan résturanlarning awushigha egiship, tarixtiki noh eleyhissalam qissisidin bashlap büyük tinchliqqa simwol bolup kelgen kepterler türküm - türkümlep öltürülüp, payansiz kök asmanda erkin perwaz qilishtin, dehshetlik otlarda herxil quruma we kawaplargha aylinip, nepsi balasi tegken milyonlighan kanay - ashqazanlarning bextsiz qurbani bolush qismitige duch keldi.
emdi bashqilargha, jümlidin déngiz medeniyitini belge qilghan bügünki tereqqiy tapqan ellerge nezer sélip baqsaq, gerche ularning kepter béqishtiki meqsitini muellip téxi mexsus tetqiq qilip baqmighan bolsimu, lékin bizningkidin heqiqeten asman - zémin perqlinidighanliqini hés qilip yétish qiyin emes. chünki közi bar adem ularning kinu yaki téléwiziye filimlirining 10 din toqquzida kepterlerning kochida, chérkawda, mektepte, öyde... erkin - azade uchushup yürüshkinini, hetta kochilarda kishilerning bash - qollirigha qorqmay qonuwélip, bimalal olturghan körünüshlerni éniq köreleydu. ashu körünüshlerni körgen ademning qelbide ixtiyarsiz halda ashu omaq kepterlerdin söyünüsh tuyghusi oyghanmay qalmaydu. ejeba ularning kepterliri shunche eqilliq, bizning dötmidu? yaq, yaq! bizning bextsiz bichare kepterlirimizde néme gunah?! yerde méngish üchün emes, belki asmanda uchush üchün yaritilghan bichare kepterlerning tebiiy hoquqini yawuzlarche tartiwélip, qanatlirini xushimiz tutsa boghushlap, xushimiz tutsa yulup tashlap, 366 künning hemmiside qarangghu öydin chiqarmay baqsaq, hetta aghzimizdiki quruq teshwiqatlarda "kepter büyük tinchliqning simwoli" dep qoyup, emeliyette uni türküm- türkümlep öltürüp yések, bichare kepterler yene bizge ishinip mürimizge qonushi kérekmidi!?
oxshashla it béqishtimu ular bilen bizning ariliqimizda asman - zémin perq bolup, ular hetta itlarghimu xuddi öz dostigha muamile qilghandek adil muamile qilsa, biz eksiche bichare itlarnimu 366 kün, hetta kéchilirimu baghlaqtin ajratmay, it bolup yarilip qalghinigha jaq toyghuzuwétimiz. netijide, tebiiy hoquqidin mutleq ayrilghan bichare itlar, deslepte baghlap qoyulghan zenjirni, solap qoyulghan qepesning tömürlirini chishlep, ghezep bilen qawap, huwlap baqidu. kéyin rohiy tengpungliqi tamamen buzulup, öz igisinimu chishleydighan ghaljir haletke yétidu, hetta ölüpmu kétidu. emma bular bilen bizning qilche karimiz bolmaydu.
bu yerde shuni qeyt qilip ötüshke toghra kéliduki, erkinlik peqet biz insanlar üchünla emes, belki yer yüzidiki barliq janliqlar üchünmu ornini bashqa héchqandaq nerse tolduralmaydighan eng büyük, eng muqeddes nerse. shunga éytish kérekki, dunyadiki barliq ayrilip qélishlar arisida erkinliktin ayrilip qélish eng ejellik ayrilip qélish bolup, erkinliki bolmighan ademning héchnersisi bolmaydu. erkinlikning yene bir tebirimu bolup, uni qaysi bir ulugh peylasop munu jümlige yighinchaqlighan: "erkinlik shundaq nersiki, sen uni bashqilargha bermiseng, özüngmu érishelmeysen". méningche, bu söz peqet erkinlikning bir xil tebirila bolup qalmastin, belki bir achchiq heqiqet yaki tebiiy qanuniyet bolup, bizning bügünki réalliqimiz uni ispatlaydighan san - sanaqsiz emeliy pakitlar bilen tolup yétiptu.
pakit gerche özi biwasite sözliyelmisimu, lékin köngül közi köridighan kishiler üchün ishning esli mahiyitini ashkarilap béreleydu. eqil - parasetlik ata - bowilirimiz eslide köngül közi köridighanlardin bolghini üchün, ezeldin edli- adalet, iman - insapni teshebbus qilip kelgen. bügünki bezi péshqedemlerning qepestiki qushlarni körse "qisasi tutidu" dep, qoyup bérishke dewet qilishimu ene shu nuqtini ispatlaydu. roshenki, bu yerdiki "qisas" chüshenchisi "erkinlikni bashqilargha bermiseng, özüngmu érishelmeysen" dégen qanuniyet bilen tamamen birdeklikke ige. emma edli - adalet, insap - diyanette emes, eksiche "chellide at chapturush" we "yaghach qazanda ash pishurush"ta mislisiz tereqqiy qilghan bügünki zaman kishiliri ata - bowilarning özi addiy, biraq yüksek ehmiyetke ige bolghan nurghun qimmetlik meniwi miraslirini untup ketti.
ejdad bilen ewlad otturisida san yaki süpetke yatidighan melum perqlerning bolushi elwette normal ehwal hésablinidu. emma bu xil perq köpiyiwérip, axir bérip chektin ashqanda, böre itqa aylinip qalghandek ishlar yüz bermeydu dep kimmu éytalaydu?! chünki bügünki itlarning ejdadimu eslide böre idi...
("Tengritagh" jornili 2001-Yil 3-san)
