<< KONA
Erebche yizilghan Uyghur yazma yadikarliqliri
Miladi 7-esirde ereb yirim arilida barliqqa kelgen islam dini 8-esirning bashliridin bashlap ottora asiya rayonigha tesir körsitishke bashlighan bolup, miladi 935-yili qaraxanilar xani sutuq bughraxan islam dinini qubul qilghandin kiyin, islam dini we erep mediniyiti uyghurlar arisida keng kulemde tarqilishqa bashlighan. Kiyinki mezgillerde qaraxanilar we saljuq turklirining ottora we gherbi asiya rayonida siyasi jehettin hökumran orun’gha utushi arqisida uyghur qatarliq turki tilliq xelqler bilen erepler ottorsidiki mediniyet almashturush tiximu yoquri baldaqqa köturulgen. Bu mezgilde uyghurlar(we bashqa turki tilliq xelqler) arisidin köpligen alim- yazghuchilar yitiship chiqip öz ana tilida eser yazghandin bashqa, yene erep tilidimu az bolmighan dunyawi meshhor eserlerni yizip, erep mediniyiti shundaqla putkul insaniyet mediniyitining tereqqiyatigha ghayet zor töhpilerni qoshqan. Alahide tilgha ilip utushke erziydighini shuki farabi teripidin yaritilghan eqlichilik pelsepe sistimisi(tebi’etni chushunush we özgertish) erep-paris dunyasida hökumran orunda turup kiliwatqan islam kalamchiliqini(teqdirchilik we mewjudiyetke qarita gumanxorluq qarishini) qattiq tenqitlep, islam dunyasining ilim-pen jehettiki tereqqiyatini kuchluk idiyiwi qoral bilen teminligen.
El farabining eserliri:
Farabi(870-950) yettesu rayoni farab shehridiki turk-qarluq serkerdisi uzlugh oghli tarxan a’iliside tughulghan bolup, dunya peylasupliri itirap qilghan aristotildin kiyinki «ikkinchi ustaz», putkul sherq pelsepisining atisi, turki xelqler ilimpen tarixidiki eng ulugh alim. Farabi öz hayatida 160 parchidin artuq eser yazghan bolsimu, emma alimning eqlichilik pelsepisi eyni waqittiki mute’essip dini rohanilar teripidin bid’etchilik dep qarilip, alimning eserliri qattiq teqip qilin’ghan we köydurulgen. Shu seweplerdin az bir qisim eserlirila dewrimizgiche yitip kileligen, yene bir qismi yawropa elliride terjime nosxisi asasida saqlinip qalghan.
Alimning pelsepe qarishi we ilimpen rohigha kiynche broni, ibin sina, yusup xas hajip qatarliq alimlar warisliq qilghan.
1. Ihsal ulum (penlerning turlerge bulunushi)
2. Xususul hikem (pelsepe göhiri)
3. El syasetul medenye (sheher girazhdanliq siyasiti)
4. Kitabul menteqol kebir (ulugh logika kitabi)
5. Iyonul mesa’il (mesililer bulaqliri)
6. Ara ehlul medine tol fezile (peziletlik sheher ehli qarashliri)
7. Kitabun fi iqse ilolumi wetterip (ilmpenning turliri we chushendurlishi)
8. Kitabol musqul kebir (ulugh muzika kitabi)
9. Kalam fi el musqi (muzika toghrisida)
10. Kalam fi el shehir wel qafi (shi’ir we qapiye toghrisida)
11. Kitabul jem’i
12. Ihsal mugheyni
13. Risale’i mugheyni
Xarezmining eserliri:
Muhemmed mosa xarezmi(780-850) xarezimge qarashliq xiwe shehride turk-ughuz a’iliside tughulghan bolup, dunya buyiche tonji bolup algibra ilmini yaratqan, qedimqi hindi reqemlirini özgertip ishlep putun dunyagha tonutush arqiliq hazirqi zaman reqem sistimisigha asas salghan ulugh alim.(gerche bu reqemler yawropaliqlar teripidin xata halda erep reqimi dep atalghan bolsimu, emiliyette u turki xelqlerning dunya mediniyitige qoshqan yene bir töhpisi hisaplinidu.) yawropaliqlar xarezmining matimatikigha qoshqan ulugh netijilirini közde tutup uninggha algaritos dep nam bergen , alimning bu nami hazirmu «algol tipidiki til» digen namda kompyotir-iliktronluq hisaplash saheside qollinilmaqta.
1. Muxteser sin- hind
(hindi reqemlirini dunyagha tonutqan, hazirqi zaman reqem sistimisigha asas salghan meshhor eser)
2. Eljebir we muqalat
(tarixtiki tunji tenglime yishishke a’it eser bolup, algibra ilmigha asas salghan.)
3. Hisap ilmi
(kiyinki dewrlerdiki yawropa matimatika ilmining tereqqiyatigha kuchluk tesir körsetken eser)
4. Yingi astronomiyilik jedwel
(astronomiye ilmining tereqiqiyatigha chongqur tesir körsetken qoral xaraktirliq kitap)
5. Astrolyebye heqqide risale
6. Qoyash sa’iti heqqide risale
7. Kitabus suretol erz
(dunya xeritisi birilgen,jughrapiyege a’it meshhor eser)
8. Yehudilar tarixi we ularning bayramlirini belgilesh
(yehudilar tarixini tetqiq qilidighan muhim eser)
El ferghani eserliri:
El ferghani (?-861-yili) perghane rayonidiki ughuz-yaghma a’iliside tughulghan meshhor tebi’i pen alimi.
1. Kitab fi usul ilmunnujum (astronomiye usulliri)
2. El ferghani jedwelliri
3. Ay yerning ustide we astida bolghanda waqitni iniqlash risalisi
4. Usturlap bilen emel qilish heqqidiki kitab
5. Yette iqlim hisabi
El bironi eserliri:
El broni(973-1048) xarezimning merkizi qiyan shehri bironi yizisida turk aq söngek a’iliside tughulghan, sherq ilimpen sahesige chongqur tesir körsetken meshhor alim.
1. Elserel baqiye enel qurunelhaliye (ötmushtin qalghan yadikarliqlar)
2. Xarezim tarixi
3. Hindistan
4. El qanun mes’odi
5. Minilorgiye
6. Farma loknoziye
7. Gi’odiziye
Bashqa eserler:
1. Diwanul edib – ibrahim is’haq el farabi(966-?)
2. Diwanu loghetit turk – mehmud qeshqiri (1020- 1117)
3. Miftahul olum (ilim tarmaqliri) – yusup sekkaki(1160-1228)
4. Mulaqat el surah – jamal qarshi 1302-yili yazghan.
5. Tajul sa’adet we enwanulsiyadat(sa’adet tajiliri we hakimiyet unwanliri)- ibni muhemmed qeshqiri 1363-yili yazghan.
6. Nawayining erepche yizip qaldurghan 40 parchidin artuq roba’iliri
7. Mukashful loghet – muhemmed sidiq qeshqiri(1740-1849)
8. Diwan erebi – hüseyinxan tejelli(1850-1930)
9. Töhbetul behreyin – tejelli
10. Mifta’ul erep – abduqadir damollam(1862-1924)
11. Erebi diwan – salih damolla hajim(1895-1957)
12. Diwani muhesse – muhemmed rozi(1907-1978)
Ebunasir muhemmed assalibin(961-1038) ning «yetime teddehrfi mahasin ehlil esir»(esirimiz ehlining yigane durdaniliri) digen kitabida eyni waqittiki turki xelqlerdin chiqqan 124 neper yazghuchining erep tilida eser yazghanliqi toghrisida uchur qaldurulghan.
1911-yili en’giliyilik gi’orgi makartini yeken,xoten rayonliridin erep tilida yizilghan bir qism ijtima’i höjjet we xet cheklerni ilip chiqip ketken bolup, bu höjjetlerning waqti qaraxanilar dewrige(11-esirler) toghra kilidiken. Köpligen alim-yazghuchilirimiz taki yiqinqi zamanlarghiche erep-paris tilida öz’ara xet-chek, mersiye, ghezel-shi’irlarni yiziship kelgen.
Dini til bolush supiti bilen islam dunyasida tewrenmes orun’gha ige bolghan erep tili we yiziqi uyghur qatarliq turki xelqler ichide nahayiti chong tesirge ige bolghan bolup, tarixta köpligen alim,yazghuchilar öz ana tilida eser yazghandin bashqa yene erep tilidimu eser yizip qaldurghan , emma turluk sewepler tupeylidin dewrimizgiche yitip kileligen eserler anche köp emes. Bundin kiyin tiximu köp eserlerning bayqilishi muqerrer. Timida kam qalghan mezmunlar bolsa , tordashlarning dawamliq toluqlima birishini umud qilimen.
Paydilinilghan matiriyallar:
«uyghur edibiyat tarixi», shinjang unwirsititi tuzup neshir qilghan, 1993-yili.
«uyghurlarning tarix mediniyitige da’ir mulahize» , gheyretjan osman, shinjang xelq neshriyati, 2003-yili.
«suy,tang solaliride ötken meshhor uyghur tarixi shexsler» , abliz muhemmet sayrami, shinjang xelq neshriyati, 1999-yili.
«uyghur kilassik edibiyati gheznisi»,abdulla memet, shinjang xelq neshriyati,2001-yili.
Abduqéyyum mijit teyyarlighan
Menbe: diyarim
