Üzülmes tarixiy rishte

Uyghur – hun qelemkeshlirining donay deryasi boyida yangratqan dostluq sadasi

(wén’griyining paytexti budapéshtta ötküzülgen 2-nöwetlik xelq’ara qelemkeshler uyghur merkizining yighini toghrisida edebiy xatiriler)

Maqale aptori: Aziz Isa

Tarixtin ikki soz: Uyghurning hazirqi zaman meshhur tarixchisi, sha’iri we küresh jengchisi merhum turghun almas ependining "uyghurlar" qatarliq 3 tarixiy kitabi 1989- yili ürümchide xitay neshriyat orunlirining testiqlishi bilen neshr qilinip tarqitilghandin kéyin atalmish "shinjang uyghur aptonom rayon" loq xitay kommunist partiye komitéti we hökümitini qattiq alaqzade qiliwetken we bir qanche yil dawamlashqan "turghun almasni tenqid qilish körüshi" ni qozghashqa sewebchi bolghan "uyghurlar" namliq bu kitabning üchinchi babidiki "hunlar we uyghur" qismi mundaq bashlinidu:

"Hunlar - uyghurlarning eng qedimki chaghdiki ejdadi. Hunlar bashqa hemme türkiy xelqlerning kélip chiqishidimu asasliq rol oynighan. Hunlar texminen miladidin burunqi 1500 yildin tartip (hazirqi kündin 3500 yil burun) miladi 5- esirning axirlirighiche bolghan 2000 yilni oz ichige alghan nahayiti uzun mezgilde, asiya we yawropa tarix sehniside insaniyet ewladining yadidin menggü chiqmaydighan nahayiti chong tarixiy rol oynidi”.

Démek insaniyet tarixining sa’et strilkisi 21- esirini körsitiwatqan bu deqiqilerde tarixta uyghur qatarliq bashqa türki étnik qérindashliridin ayrilip asiya we yawropa qit’eliride alemshumul impraturluqlarni qurup taki bügünki kün’ge qeder özning milliy mewjutluqini, musteqil dölitini saqlap kéliwatqan we dunya teripidin tarixtiki hunlarning döliti dep tonulghan, özlirining étnik millet namini izchil bügünki kün’giche on uyghur “onogur” dep atap kéliwatqan bügünki wén’griye hunliri bilen uyghurlarning donay deryasi boyidiki yawropaning eng güzel sheherlirining biri bolghan budapéshtta 2011- yili 2-ayning 21- künidin 24- künigiche élip barghan uyghur we hun qelemkeshlirining tarixiy uchrishishi sizni uyghurning tarixiy ejdadi bolghan hunlarning texminen 3500 yillar ilgiri bizdin ayrilghandin kéyinki ötmüshliri we ularning bügünki yawropadiki ehwalini bilish istikingizni qozghaydu elwette!

Mana bu meqset bilen wén’griyide ötküzülgen xelq’ara qelemkeshliri uyghur merkizining 2-nöwetlik qurultiyi heqqide tepsiliy toxtilishtin burun awwal oqurmenlerge wén’griye hunlirini bügünki ehwaligha birleshtürüp qisqiche tonushturup ötmekchimen....

Maqalidin üzündiler:

- Axirda nurmuhemmet yasinning "yawa kepter" namliq esirini wén’gr téligha terjime qilghan wén’griyide tonulghan yash sha’ir tibor weiner sennyey söz qilip:

“Men bügün uyghur qelemkeshliri bilen teklimakan qumluqida yol tapalmay, boran chapqunda qalghandek héssiyatta boluwatimen, bizge qolunglarni biringlar, biz bu qumluqtin daghdam yol tépip bille chiqip kéteyli! bizmu mushu yighin échiliwatqan yerdin yol tépip xelqimizning jesurane küresh qilishi bilen bügünki bayashat musteqil wén’griye dölitini qurup chiqtuq!” ..........................

- Qeyser abdurusul özhun ependi sözining axirida bügünki uyghur qelemkeshliri duch kéliwatqan mesililerni hel qilish bolupmu wetendiki yézish hoquqidin mehrum boluwatqan uyghur yazghuchilirining heq - hoquqini qoghdash üchün birlikte heriket qilishqa dewet qildi we yighin wekillirining qaytish sepirining aq yol bolushini tilep xoshlashti.

- We bu qatarda xelq’ara qelemkeshler uyghur merkizining bash teptishi abduréshit haji kerimi, uyghur qelemkeshler bash katipi xemit hemrayéw, ezalardin qazaqistandin kelgen waqqas ependi, abdughopur qutluq ependi, xalilow elishir ependi, qirghizistandin tursun islam ependi, awstraliyidin kelgen suyun’gul xanim qatarliq yighin ishtirakchilliri yighin toghrisida öz tesiratlirini baya qilip, yighin ehli bilen didarlashti.

- Wetensizlik qismetliridin dunyaning her jaylirigha tarqilip yashawatqan uyghur yazarlirining bir yerge jem bolup öz – ara söhbetlerde bolushi, oz- ara köngül bolidighan mesililer üstide muhakimiler élip bérishi bolupmu oz wetinini chongqur séghinish otliri ichide öz muhebbetlirini iz’har qiliship otken bu bir qanche künlük hayat emdi mana axirlishish deqiqiliride turmaqta.

- Ayrilish yene ayrilish we yat ellerni waqitliq panahliq qilip yashash elwette weten söyer herqandaq bir uyghurning könglini ghesh qilmay qalmaydu… yighin ishtirakchiliridin péshqedem yazghuchilar öz sözlirini tügitip sehnidin ayrilghanda közliridin ixtiyarsiz aqqan ayrilish yashlirini yoshurup qalalmidi… Bu yighinda nahayitimu ehmiyetlik bolghan bir ish kop sandiki yashinip qalghan uyghur yazghuchiliri bilen asasliq gherb elliride istiqamet qiliwatqan uyghur yash yazarlirining uchrishishi bolup, mundaq bir tarixiy uchrishish sizge ataning öz kespini we hayatidin chala qilip qalghan tügitelmigen ishlirini wesiyet qilip balilirigha qalduruwatqan eynen bir körünüshini eslitidighanlighi tebi’iy emma bu uyghurning bügunki ré’alliqi. Bir milletning öz milliy xususiyetlirini saqlap qélishi üchün ejdadlar izini yashlarning bésishi we qilip tügitelmigen ishlirigha warisliq qilip ada qilishi bir mejburiyettur we shundaq bolghandila millet millet bolup yashnaydu we millet yiltizi kéyinki ewladlarghiche dawam qilidu. Bu esirning kirishi bilen uyghur millitining köp saheliri meyli siyasetchilliri, yazghuchiliri bolsun, alimliri, tijaretchiliri yaki sen’etkarliri bolsun hemme saheliri dégendek mana mushundaq bir tarixiy hel qilghuchiliq ötkelde turmaqta......

- Elizabeth xanim manga chüshendürüp: “biz hunlar gerche tarixta atilla bashchiliqida nahayiti küchlük yawropa hun impériyisini qurup alemshumul tarixlarni qaldurghan xelq bolsaqmu biz yene öz nöwitide yawropada eng kop bedel töligen xelqmiz. Bügünki musteqil wén’griye dölitinimu qoldin bérip qoyghili tasla qalduq. Mongghullar bizge hujum qilghanda biz ulargha qarshi qattiq jeng qilghan, axirda mongghullar bilen bolghan urushta pütün honlar ahalisining teng yérimi dégendek halak bolghan. Dunyada biz hulargha hujum qilmighan küchler yoq déyerlik. 2-qétimliq dunya urushining axirida gitlér gérmaniysining bombardiman qilip wén’griyini toluq ishghal qilghinidin taritip amérika we en’gliyining hawa hujumliridin taki stalin qizil armiyisining ishghaliyitigiche… Biz wén’griyilikler urushqa kaniyimizghiche toyghan xelq. Bashqilar bizni bozek qilimiz, zéminimizni ishghal qilimiz deydu emma bizde qénimizgha singgen atillaning rohi hazirmu bar. Biz bash egmeymiz. Biz wén’griyilikler yéqinqi yillarda axiri sowét ishghaliyitidin azad bolup erkin we musteqil wén’griye dölitide yashawatqinimizgha peqet 20 nechche yilla boldi...”

- Uyghurning tarixiy ejdadi hun baturi atillaning atliri kéchip ötken tarixning yekke shahidi bolghan ezim donay deryasi boyida elizabeth xanimning bu bayanlirini anglap tügitip bolalmayla wujudumni bir xil achchiq süküt, öz halimgha ökünüsh tuyghuliri chirmiwaldi...Özümni dunyadiki eng meshhur baturluq heqqide yézilghan héch bir insan oqup baqmighan kitabtin ders alghandek boldum...Rast deydu, bu xanimning éytqanliri toghra, bu hunlarning ötkenki kechmishi we bügünki hayati.

- Tarix yaritalmighan milletning etisi bolmaydu, etisi bolmighan milletning kélechikini tesewwur qilish mumkin emes!

- Égizlikke jaylashqan buda padishahliq sariyining qel’eliri köznekliridin közüm xuddi öyge ésilghan eng ésil menzirilik resimlerdinmu güzel körünüwatqan yawropaning ottura esirdiki eng güzel binakarliqining jewherliri mujessemlen’gen donay deryasining ikki yaqisidiki hunlar pütkül tarixida berpa qilghan sheher medeniyitining namayendisi bolghan bu güzel sheherge tikilmekte emma eqil közüm tarim deryasining qirghaqlirida topa reng körünidighan, mükcheygen pakar kések öylerge, top - chang koturlup turidighan tar chighir yollargha we u öylerde yashaydighan teqwadar, aqköngul, mömin uyghurumning iptida’iy mehellirige qadalmaqta... bu deqiqilerde yürikimde peyda bolghan nadametlik pighanlar wujudumni tilghimaqta… qiyasimche méningde peyda bolghan mundaq tuyghular belkim sizdimu peyda bolushi mumkin chünki tarixtiki hun bowimizning bügünki ejdadliri biz uyghurlargha bu dunyada qandaq qilghanda we qandaq bedellerni töligende bir musteqil wetende izzet - hörmet bilen yashighili bolidighanliqidin ibaret bir qimmetlik telimatni sözlep bermekte...

- Xelq’ara qelemkeshler wén’griye merkizining re’isi zoltán sumonyi dégendek “biz emdi tarimgha qarap karwan tartimiz”. Démek biz hemmimizning shunggha ishenchimiz kamilki buningdin kéyin donay we tarim deryaliri arisidiki karwanlar mengge üzülmey qatnaydu! Hun - uyghur qérindash milletlirining dostluq rishtisi menggü üzülmeydu!

..................................................................

Maqalini toluq oqush - dawami: